Historia feminizmu w Brazylii – od walki o prawo wyborcze do współczesnych ruchów
Historia feminizmu w Brazylii – od walki o prawo wyborcze do współczesnych ruchów
Kiedy myślisz o Brazylii, na myśl przychodzi samba, piłka nożna i karnawał - ale czy wiesz, że brazylijskie kobiety otrzymały prawo głosu wcześniej niż Francuzki? Że Brazylia była pionierem w Ameryce Południowej jeśli chodzi o prawa kobiet, ale jednocześnie do dziś zmaga się z ogromnym problemem kobietobójstwa i przemocy wobec kobiet? Historia feminizmu w Brazylii to opowieść pełna kontrastów - od postępowych sufrażystek lat dwudziestych przez bohaterki walczące z dyktaturą wojskową, aż po masowe protesty przeciwko Bolsonaro. Poznaj fascynującą historię walki brazylijskich kobiet o równość, która trwa już ponad sto lat - i wciąż nie jest zakończona.
Początki - walka o prawo głosu (koniec XIX - początek XX wieku)
Kontekst społeczny - kobieta w Brazylii XIX wieku
Brazylia końca XIX wieku to społeczeństwo głęboko patriarchalne:
Kobiety pod kontrolą ojców, potem mężów
Bez prawa do własności (majątek przechodził na męża)
Bez dostępu do wyższej edukacji
Rola: żona, matka, gospodyni
Klasy wyższe: zamknięte w domach, życie towarzyskie ograniczone
Klasy niższe: praca (często ciężka), ale nadal bez praw
Kodeks Cywilny (1916): Oficjalnie określił kobietę jako "relativamente incapaz" (względnie niezdolną) - podobnie jak dzieci i osoby z zaburzeniami psychicznymi. Potrzebowała zgody męża na:
Pracę zawodową
Podróże
Otwieranie konta bankowego
Decyzje dotyczące dzieci
To był punkt wyjścia dla brazylijskiego feminizmu.
Pierwsze feministki - pionierki odwagi
Nísia Floresta (1810-1885) - babcia brazylijskiego feminizmu:
Pisarka, nauczycielka, myślicielka
W 1832 roku opublikowała "Direitos das mulheres e injustiça dos homens" (Prawa kobiet i niesprawiedliwość mężczyzn)
Pierwsza brazylijska feministka
Tłumaczyła wagę praw i edukacji kobiet, krytykowała patriarchat
Żyła w Europie (Francja, Włochy), gdzie miała większą wolność
Leolinda de Figueiredo Daltro (1859-1935):
Nauczycielka, aktywistka
W 1910 roku założyła Partido Republicano Feminino (Republikańska Partia Kobiet) - pierwszą organizację sufrażystek w Brazylii
Organizowała manifestacje w Rio de Janeiro
Żądała prawa głosu dla kobiet
Bertha Lutz (1894-1976) - królowa sufrażystek:
Biolog, dyplomatka, najbardziej wpływowa brazylijska sufrażystka
Wykształcona na Sorbonie (Paryż)
1918: Wraca do Brazylii, szokowana brakiem praw kobiet
1919: Artykuł w gazecie "Revista da Semana" - manifest feministyczny
1922: Zakłada FBPF (Federação Brasileira pelo Progresso Feminino) - najważniejszą organizację sufrażystek
Strategia: Lobbing, edukacja, presja na polityków
Walka o prawo głosu - sukces wcześniejszy niż w Europie
1927: Pierwszy przełom - stan Rio Grande do Norte:
Nauczycielka Celina Guimarães Viana staje się pierwszą Brazylijką, która zagłosowała w wyborach (15 kwietnie 1927)
Stan Rio Grande do Norte zmienia lokalną konstytucję - kobiety mogą głosować!
To rewolucja (choć tylko lokalna)
1932: Zwycięstwo narodowe!
24 lutego 1932: Prezydent Getúlio Vargas podpisuje Código Eleitoral (Kodeks Wyborczy)
Kobiety otrzymują prawo głosu!
Warunki: Tylko kobiety zamężne (za zgodą męża) lub niezamężne z własnym dochodem
Mimo ograniczeń był to ogromny sukces
1934: Pełne prawo głosu:
Nowa konstytucja znosi ograniczenia
Wszystkie kobiety (z wyjątkiem analfabetek - ale to dotyczyło też mężczyzn) mogą głosować
Porównanie z innymi krajami:
Brazylia: 1932
Wielka Brytania: 1928 (pełne), 1918 (częściowe)
USA: 1920
Francja: 1944! (później niż Brazylia!)
Polska: 1918
Szwajcaria: 1971! (najsłabszy wynik w Europie)
Brazylia była jednym z pierwszych krajów w Ameryce Południowej z prawem głosu dla kobiet!
Carlota Pereira de Queirós - pierwsza deputowana
1933:
Lekarka Carlota Pereira de Queirós zostaje pierwszą kobietą wybraną do parlamentu brazylijskiego (Assembleia Constituinte)
Reprezentuje São Paulo
Walczy o prawa kobiet, edukację, zdrowie publiczne
To był ogromny symboliczny krok.
Lata 40-50 - postęp, ale powolny
Prawo do pracy - walka o ekonomiczną niezależność
Lata 40.:
Coraz więcej kobiet wchodzi na rynek pracy (szczególnie podczas II wojny światowej - mężczyźni na froncie)
Kobiety pracują w fabrykach, biurach, szkolnictwie
Ale nadal potrzebują zgody męża na pracę (do lat 60.!)
CLT (Consolidação das Leis do Trabalho) - 1943:
Getúlio Vargas wprowadza CLT (kodeks pracy)
Ochrona kobiet w pracy: zakaz pracy w niebezpiecznych warunkach, urlop macierzyński
Ale też: Paternalizm (kobiety traktowane jako słabsze, potrzebujące ochrony)
Edukacja - kobiety w szkołach i na uniwersytetach
Po 1930 r. kobiety zyskują dostęp do wyższej edukacji:
Pierwsze studentki na uniwersytetach
Kobiety jako nauczycielki (zawód feminizowany)
Nadal niewiele kobiet w nauce, medycynie (poza pielęgniarstwem), prawie
Społeczne naciski:
Edukacja tak, ale priorytet: małżeństwo i macierzyństwo
Kobiety wykształcone często musiały wybierać: kariera albo rodzina
Lata 60. - druga fala feminizmu i rewolucja obyczajowa
Kontekst globalny - feminizm drugiej fali
Lata 60. to rewolucja kobiet na całym świecie:
USA: Betty Friedan "The Feminine Mystique" (1963)
Francja: Simone de Beauvoir, rewolucja seksualna
Ruch hippisowski, antywojenność, wolna miłość
Feminizm drugiej fali: Nie tylko prawa polityczne, ale również społeczne, seksualne, ekonomiczne
Brazylia nie była odizolowana od tych zmian - młode brazylijskie kobiety czytały te same książki, słuchały tej samej muzyki.
Brazylijski feminizm lat 60. - nowe tematy
Nowe postulaty:
Równość w małżeństwie (koniec z "zgoda męża")
Prawa reprodukcyjne (antykoncepcja, planowanie rodziny)
Rozwody (w Brazylii nielegalny do 1977!)
Równa płaca za równą pracę
Walka z przemocą domową
Rose Marie Muraro (1930-2014):
Pisarka, aktywistka
Książka "A Mulher na Construção do Mundo Futuro" (1967)
Krytykowała patriarchat, Kościół (za kontrolowanie kobiet), promowała rewolucję seksualną
Ale potem przyszła dyktatura...
1964: Zamach wojskowy:
Wojsko przejmuje władzę
Dyktatura wojskowa (1964-1985)
Cenzura, represje, tortury
Feminizm (jak wszystkie ruchy społeczne) trafia do podziemia
Dyktatura wojskowa (1964-1985) - feminizm w oporze
Kobiety w walce z dyktaturą
Feminizm w tym okresie splata się z walką o demokrację.
Kobiety w opozycji:
W organizacjach lewicowych
W partyzantce zbrojnej (guerrilha)
W ruchach studenckich
W ruchach artystycznych (muzyka, teatr jako opór)
Dilma Rousseff - przyszła prezydentka:
W latach 60-70. działaczka lewicowa
Aresztowana (1970), torturowana przez trzy lata
Symbol oporu kobiet przeciwko dyktaturze
Później: Pierwsza kobieta-prezydent Brazylii (2011-2016)
Rodziny zaangażowane - matki bohaterki:
Therezinha Zerbini zakłada Movimento Feminino pela Anistia (1975) - Ruch Kobiet za Amnestią
Matki i żony aresztowanych/zabitych walczą o sprawiedliwość
Podobnie jak argentyńskie "Matki Placu Majowego"
Feminizm w cenzurze - twórczość jako opór
Lata 70. - pomimo represji, feminizm rozwija się:
Gazety i pisma feministyczne (podziemne lub półlegalne): "Brasil Mulher" (1975), "Nós Mulheres" (1976)
Tematy: Prawa kobiet, przemoc, praca, dyktatura
Rozpowszechniane nielegalnie
Muzyka i kultura:
Piosenkarki jak Elis Regina, Maria Bethânia - silne, niezależne głosy
Teatr, literatura - kobiety jako bohaterki oporu
1975 - Międzynarodowy Rok Kobiet ONZ
ONZ ogłasza 1975 rokiem kobiet:
Brazylijskie feministki organizują konferencje, debaty
Dyktatura zezwala (międzynarodowy presja)
Wzrost świadomości feministycznej
To moment, gdy feminizm wraca do mainstreamu.
Koniec dyktatury i Konstytucja 1988 - wielkie zwycięstwo
Redemocratização - powrót demokracji (lata 80.)
1985: Koniec dyktatury wojskowej:
Proces przejścia do demokracji
Ruchy społeczne (w tym feministyczne) zyskują siłę
Kobiety masowo uczestniczą w kampaniach "Diretas Já!" (Bezpośrednie wybory teraz!)
Feminizm staje się masowy:
Już nie tylko elita intelektualna, ale kobiety z klas robotniczych i faweli
Związki zawodowe, ruchy kościelne (teologia wyzwolenia), organizacje lokalne
Konstytucja 1988 - "Constituição Cidadã"
5 października 1988: Nowa konstytucja:
Nazywana "Constituição Cidadã" (Konstytucja Obywatelska)
Najbardziej progresywna konstytucja w historii Brazylii
Prawa kobiet zapisane w konstytucji:
✅ Równość prawna (art. 5): "Mężczyźni i kobiety są równe w prawach i obowiązkach"
✅ Koniec z "pater familias" - mąż nie jest już głową rodziny (równość w małżeństwie!)
✅ Urlop macierzyński - 120 dni (płatny)
✅ Urlop ojcowski - 5 dni (symbolicznie, ale to coś)
✅ Ochrona przed przemocą domową - państwo ma chronić kobiety
✅ Prawo do planowania rodziny - państwo zapewnia dostęp do antykoncepcji
To było ogromne zwycięstwo - efekt lat walki!
Kluczowe feministki w kampanii konstytucyjnej
"Lobby do Batom" (Lobby Szminki):
Grupa 26 kobiet-parlamentarzystek (na 559 deputowanych - tylko 5 procent!)
Nazwane "Lobby Szminki" (początkowo obraźliwie, potem przejęły nazwę z dumą)
Walczyły o zapisanie praw kobiet w konstytucji
Sukces: 80 procent ich postulatów przyjętych!
Symboliczne zwycięstwo feminizmu.
Lata 90. i początek XXI wieku - nowe wyzwania
Lei Maria da Penha (2006) - przełomowa ustawa przeciw przemocy
Problem: Przemoc wobec kobiet w Brazylii to epidemia:
Co roku tysiące kobiet zabitych przez partnerów (kobietobójstwo)
Przemoc domowa masowa, ale nieliczona
Policja i sądy często ignorowały skargi kobiet
Historia Marii da Penha:
Maria da Penha Maia Fernandes:
Farmaceutka
1983: Jej mąż (Marco Antonio Heredia Viveros) próbuje ją zabić - strzela jej w plecy, gdy śpi
Wynik: Paraliż, wózek inwalidzki
Dwa tygodnie później: Kolejna próba morderstwa (porażenie prądem podczas kąpieli)
Ucieka, składa doniesienie
Sprawiedliwość? Nie od razu:
Pierwszy proces: 1991 (8 lat później!) - mąż skazany na 15 lat
Apelacja: Wyrok unieważniony
Drugi proces: 1996 - znowu skazany
Ale wychodzi na wolność i nie odbywa kary
Maria da Penha walczy:
1998: Wraz z organizacjami wnosi sprawę do Komisji Międzyamerykańskiej Praw Człowieka (OEA)
2001: Brazylia potępiona za bierność wobec przemocy wobec kobiet
Międzynarodowy wstyd zmusza Brazylię do działania
2006: Lei Maria da Penha (Ustawa Marii da Penhy):
7 sierpnia 2006: Prezydent Lula podpisuje ustawę
Nazwana na cześć Marii da Penhy
Co zmienia ustawa:
✅ Przemoc domowa i wobec kobiet jako przestępstwo poważne
✅ Wyższe kary dla sprawców
✅ Koniec z absurdalną praktyką: wcześniej sprawca mógł uniknąć więzienia kupując kosze żywności dla ubogich (cesta básica) i przekazując je organizacjom charytatywnym - przemoc była bagatelizowana jako "sprawa domowa"
✅ Nakazy ochrony dla ofiar (sprawca musi trzymać się z daleka)
✅ Specjalne komisariaty dla kobiet (Delegacias da Mulher)
✅ Programy wsparcia dla ofiar
Efekt:
Tysiące ocalonych kobiet
Wzrost świadomości społecznej
Jednak przemoc była nadal problemem (wrócimy do tego)
Maria da Penha dziś:
Ikona walki z przemocą wobec kobiet
Aktywistka, wykładowczyni
Symbol tego, że jedna kobieta może zmienić system
Lei do Feminicídio (2015) - zabójstwo kobiety jako przestępstwo na tle płci
2015: Kolejna ważna ustawa:
Kobietobójstwo staje się oddzielnym przestępstwem z surowszymi karami
Wcześniej traktowane było jak zwykłe morderstwo
Teraz są już wyższe kary (12-30 lat więzienia)
Definicja kobietobójstwa:
Zabójstwo kobiety przez partnera/byłego partnera
Lub zabójstwo motywowane nienawiścią do kobiet jako płci
Brazylia ma jeden z najwyższych wskaźników kobietobójstw na świecie:
~1300-1500 kobiet zabijanych rocznie (dane oficjalne - prawdopodobnie więcej)
Co 7 godzin ginie jedna kobieta
Ustawa to krok naprzód, ale problem daleko od rozwiązania.
Ruchy czarnoskórych kobiet
W Brazylii feminizm musi uwzględniać również rasę.
Czarnoskóre kobiety (mulheres negras) w Brazylii:
Najbiedniejsze
Najbardziej narażone na przemoc
Najniższe płace
Najwyższa śmiertelność matek przy porodzie
Najmniej reprezentowane w polityce, mediach
Feminizm intersekcjonalny:
Nie można walczyć tylko o prawa kobiet ignorując rasę i klasę
Czarnoskóre feministki: Lélia González, Sueli Carneiro, Djamila Ribeiro
Lélia González (1935-1994):
Filozofka, antropolożka
Pionierka czarnego feminizmu w Brazylii
Walczyła o prawa kobiet czarnoskórych
Krytykowała biały feminizm za ignorowanie rasy
Djamila Ribeiro (1980-):
Filozofka, pisarka
Książka "Quem tem medo do feminismo negro?" (2018) - bestseller
Koncepcja "lugar de fala" (miejsce wypowiedzi) - każdy mówi z swojej perspektywy
Jedna z najważniejszych współczesnych feministek
Marcha das Mulheres Negras (Marsz Czarnoskórych Kobiet):
2015: 50 000 czarnoskórych kobiet maszeruje w Brasílii
Postulaty: Koniec z rasizmem, seksizmem, przemocą wobec czarnoskórych kobiet
Największy marsz czarnoskórych kobiet w historii Ameryki Łacińskiej
Współczesny feminizm brazylijski (2010-2025)
Primavera das Mulheres (2015) - wiosna kobiet
2015: Masowe protesty kobiet w całej Brazylii:
Powód:
Projekt ustawy PL 5069/2013 (Eduardo Cunha, konserwatywny polityk)
Chciał utrudnić dostęp do pigułki "dzień po" i zaostrzyć kary za aborcję
Dodatkowo: Propozycje cięć budżetowych w programach dla kobiet
Reakcja:
Tysiące kobiet wychodzą na ulice
Protesty w São Paulo, Rio, Brasílii, innych miastach
Hasła: "Meu corpo, minhas regras" (Moje ciało, moje zasady)
Efekt:
Projekt ustawy wycofany (tymczasowo)
Wzrost świadomości feministycznej wśród młodych kobiet
Media społecznościowe jako narzędzie mobilizacji
To był początek nowej fali protestów kobiet.
Marcha das Margaridas - feminizm wiejski
Co trzy lata od 2000:
Margaridas (Margarytki) - związek kobiet wiejskich i pracownic rolnych
Marsz w Brasílii - dziesiątki tysięcy kobiet
Postulaty: Prawa kobiet wiejskich, reforma agrarna, ochrona środowiska, walka z przemocą
Margarida Alves (1943-1983):
Liderka związków wiejskich w Paraíbie
Walczyła o prawa pracowników plantacji trzciny cukrowej
1983: Zamordowana przez pistoleiros (wynajętych morderców) latifundystów
Marsz nazwany jej imieniem
Ten ruch pokazuje, że feminizm brazylijski to nie tylko wielkie miasta - to też kobiety z miasteczek czy faweli.
Eleição 2018 i ruch #EleNão - "Nie dla niego!"
2018: Wybory prezydenckie:
Jair Bolsonaro (skrajnie prawicowy kandydat) vs Fernando Haddad (lewica)
Bolsonaro: Znany z mizoginistycznych, homofobicznych, rasistowskich wypowiedzi
Przykłady wypowiedzi Bolsonaro:
Do deputowanej Marii do Rosário: "Nie gwałciłbym cię, bo nie jesteś tego warta"
O własnej córce: "Miałem moment słabości, urodziła się dziewczynka" (miał 4 synów)
O gwałcie: Bagatelizował przemoc seksualną
Reakcja kobiet:
#EleNão (#NotHim):
Największy ruch feministyczny w historii Brazylii
29 września 2018: Protesty w 114 miastach w Brazylii + zagranica
São Paulo: ~500 000 ludzi (głównie kobiet)
Rio, Brasília: Setki tysięcy
Łącznie ~1-2 miliony ludzi na ulicach
Media społecznościowe:
Grupy na FB jak "Mulheres Unidas Contra Bolsonaro" - miliony członkiń
Instagram, Twitter - #EleNão stało się globalnym hashtagiem
Kobiety organizują się online, potem wychodzą na ulice
Hasła:
"Ele Não!" (Nie dla niego!)
"Democracia sim, fascismo não!" (Demokracja tak, faszyzm nie!)
"Meu corpo, minhas regras" (Moje ciało, moje zasady)
"Mulheres contra Bolsonaro" (Kobiety przeciwko Bolsonaro)
Efekt?
Bolsonaro wygrywa wybory (ale kobiety głosowały głównie na przeciwnika)
Ruch pokazał siłę kobiet
Zwiększenie świadomości feministycznej wśród młodych
Rządy Bolsonaro (2019-2022) - trudne lata dla feminizmu
Bolsonaro u władzy = cofnięcie osiągnięć:
❌ Cięcia w programach dla kobiet
❌ Zlikwidowanie ministerstwa ds. kobiet (włączone do "Ministerstwa Kobiet, Rodziny i Praw Człowieka" z konserwatywną ministrą)
❌ Damares Alves (ministra) - konserwatywna ewangelistka, anty-feministka
❌ Retoryka anty-genderowa, anty-LGBT
❌ Wsparcie dla konserwatywnych grup religijnych
Ale:
✅ Kobiety nie przestają walczyć
✅ Organizacje feministyczne silniejsze niż kiedykolwiek
✅ Wzrost aktywizmu (szczególnie wśród młodych)
2022 - Powrót Luli i nadzieja na zmiany
Wybory w 2022 r:
Lula (lewica) wygrywa nad Bolsonaro
Kobiety kluczowe w kampanii Luli
Lula obiecuje przywrócenie programów dla kobiet
2023 - Nowy rząd:
9 kobiet w 37-osobowym gabinecie (25 procent - rekord!)
Przywrócenie pełnego Ministerstwa Kobiet (Ministra: Cida Gonçalves)
Programy walki z przemocą, równością płacową
Ale wyzwania pozostają:
Kongres konserwatywny (silna grupa ewangelikalna)
Prawa reprodukcyjne zagrożone
Przemoc wobec kobiet wciąż wysoka
Największe wyzwania dla feminizmu brazylijskiego dziś
1. Kobietobójstwa i przemoc wobec kobiet
Brazylia = jeden z najbardziej niebezpiecznych krajów dla kobiet:
Liczby (2023-2024):
~1300-1500 femicydów rocznie (oficjalnie - prawdopodobnie więcej, bo nie wszystkie zgłoszone)
~240 000 przypadków przemocy domowej zgłoszonych (prawdziwa liczba wielokrotnie wyższa)
Co 7 godzin kobieta ginie z rąk partnera/byłego partnera
Najbardziej zagrożone:
Czarnoskóre kobiety (70 procent ofiar femicydów)
Kobiety z klas niższych
Kobiety w związkach przemocowych (trudność z ucieczki - ekonomiczna zależność)
Jakie działania są podejmowane?
Delegacias da Mulher (specjalne komisariaty dla kobiet) - ale za mało, niewystarczające fundusze
Aplikacje (como "Mete a Colher") - kobiety mogą zgłaszać przemoc
Kampanie społeczne
Ale to za mało - system jest przeciążony, a sprawcy często bezkarni
2. Prawa reprodukcyjne - nielegalna aborcja
Aborcja w Brazylii jest nielegalna (z 3 wyjątkami):
Gwałt
Zagrożenie życia matki
Bezmózgowie płodu (anencefalia)
We wszystkich innych przypadkach - nielegalna, kara więzienia (1-3 lata).
Problem:
Tysiące kobiet robi nielegalne aborcje (często w niebezpiecznych warunkach)
Biedne kobiety umierają (bogate jadą za granicę lub płacą za bezpieczne nielegalne kliniki)
Nierówność klasowa i rasowa
Kościół i politycy konserwatywni:
Silne przesłanie anty-aborcyjne (ewangelikanie, katolicy)
Próby zaostrzenia prawa (nawet w przypadkach gwałtu!)
2024: Projekt ustawy chciał zrównać aborcję po 22 tygodniu z morderstwem (wyższe kary niż dla gwałciciela!) - protesty kobiet zatrzymały projekt
Feministki walczą:
Legalização do aborto (legalizacja aborcji)
Prawo do wyboru ("Meu corpo, minhas regras")
Ale społeczeństwo jest podzielone - Brazylia jest nadal konserwatywna w tej kwestii
3. Nierówności płacowe i szklany sufit
Kobiety zarabiają mniej niż mężczyźni:
Średnio: Kobiety zarabiają ~77 procent tego co mężczyźni (za tę samą pracę!)
Czarnoskóre kobiety: ~44 procent tego co biali mężczyźni
Szklany sufit:
Niewiele kobiet na stanowiskach kierowniczych (CEOs, dyrektorzy)
Niewiele kobiet w parlamencie (15-18 procent)
Niewiele kobiet w nauce, technologii (STEM)
Przyczyny:
Dyskryminacja
Oczekiwanie, że kobiety zajmą się domem i dziećmi (podwójna zmiana - praca + dom)
Brak wsparcia (żłobki, urlopy ojcowskie krótkie)
4. Kultura machismo - patriarchat w społeczeństwie
Machismo (męskocentryzm) głęboko zakorzeniony w kulturze brazylijskiej:
Oczekiwania wobec mężczyzn: Silni, dominujący, aktywni seksualnie
Oczekiwania wobec kobiet: Piękne, uległe, matki, żony
"Homem não chora" (Mężczyzna nie płacze)
"Mulher tem que se dar ao respeito" (Kobieta musi się szanować - czyli ubierać "przyzwoicie", zachowywać "skromnie")
Efekty:
Obwinianie ofiar gwałtów ("Prosiła się o to", "Ubrana prowokacyjnie")
Tolerancja dla przemocy ("Briga de marido e mulher, ninguém mete a colher" - Kłótnia męża i żony, nikt się nie wtrąca)
Seksizm w pracy, szkołach, mediach
Feminizm walczy z kulturą machismo - ale to praca pokoleń.
5. Reprezentacja polityczna - za mało kobiet w parlamencie
2022: Wybory:
Kongres Narodowy: ~18 procent kobiet (Câmara dos Deputados - izba niższa)
Senat: ~16 procent kobiet
To jeden z najniższych wskaźników w Ameryce Łacińskiej!
Dla porównania:
Meksyk: ~50 procent
Boliwia: ~53 procent
Argentyna: ~45 procent
Polska: ~29 procent (lepiej niż Brazylia!)
Dlaczego tak mało?
Machismo w polityce
Brak dofinansowania kampanii kobiet
Trudność pogodzenia polityki z życiem rodzinnym
Przemoc polityczna wobec kobiet (groźby, nękanie)
Prawo mówi:
Partie muszą wystawiać minimum 30 procent kobiet-kandydatek
Ale wiele partii robi to tylko "na papierze" (candidaturas laranjas - "pomarańczowe kandydatury" - fikcyjne, bez wsparcia)
Kluczowe postacie brazylijskiego feminizmu - bohaterki walki
Nísia Floresta (1810-1885): Pierwsza brazylijska feministka, pisarka
Bertha Lutz (1894-1976): Liderka sufrażystek, zdobyła prawo głosu dla kobiet
Carlota Pereira de Queirós (1892-1982): Pierwsza kobieta w parlamencie brazylijskim
Maria da Penha (1945-): Ikona walki z przemocą wobec kobiet
Lélia González (1935-1994): Pionierka czarnego feminizmu
Dilma Rousseff (1947-): Pierwsza kobieta-prezydent Brazylii
Marielle Franco (1979-2018): Radna Rio de Janeiro, aktywistka, zamordowana (prawdopodobnie przez milicję) - symbol walki z przemocą i korupcją
Djamila Ribeiro (1980-): Współczesna feministka, filozofka, pisarka czarnego feminizmu
Przyszłość feminizmu w Brazylii - co dalej?
Wyzwania:
Przemoc wobec kobiet (wymaga systemowych zmian)
Prawa reprodukcyjne (walka o legalizację aborcji)
Równość ekonomiczna (płace, stanowiska)
Polityczna reprezentacja (więcej kobiet w parlamencie)
Walka z machismo (zmiana kultury)
Nadzieje:
Młode pokolenie coraz bardziej feministyczne
Media społecznościowe jako narzędzie mobilizacji
Siła ruchów społecznych (pokazana w #EleNão)
Wsparcie międzynarodowe (organizacje praw człowieka)
Feminizm brazylijski jest masowy i różnorodny - i nie zamierza odpuszczać.
Podsumowanie - ponad sto lat walki i jeszcze długa droga
Historia feminizmu w Brazylii to opowieść o niezwykłych kobietach, które walczyły - i wciąż walczą - o równość, godność i sprawiedliwość. Od Nísii Floresty, która jako pierwsza śmiała pisać o prawach kobiet w XIX wieku, przez Berthę Lutz zdobywającą prawo głosu, Marię da Penhę, która zmieniła prawo swoim cierpieniem i determinacją, aż po miliony kobiet wychodzących na ulice z hasłem #EleNão.
Brazylijki osiągnęły wiele - prawo głosu wcześniej niż Francuzki, konstytucyjną równość, ustawy chroniące przed przemocą. Ale droga jeszcze daleka. Tysiące kobiet ginie co roku z rąk partnerów. Aborcja jest wciąż nielegalna. Nierówności płacowe ogromne. A kultura machismo zakorzeniona w kulturze.
Ale jeśli historia czegoś nas uczy, to tego, że brazylijskie kobiety się nie poddają. Od sufrażystek walczących z patriarchatem początku XX wieku, przez bohaterki oporu w czasach dyktatury, po miliony młodych aktywistek organizujących się przez social media - feminizm brazylijski jest silny, głośny i zdeterminowany.
Walka trwa. I brazylijskie kobiety nie zamierzają się zatrzymać.
FAQ – Najczęściej zadawane pytania
Kiedy brazylijskie kobiety otrzymały prawo głosu? W 1932 roku prezydent Getúlio Vargas podpisał Kodeks Wyborczy przyznający kobietom prawo głosu (początkowo z pewnymi ograniczeniami). Pełne prawo głosu wszystkie kobiety otrzymały w 1934 roku. Brazylia była jednym z pierwszych krajów w Ameryce Południowej z prawem wyborczym dla kobiet - wcześniej niż Francja (1944) czy Szwajcaria (1971).
Czym jest Lei Maria da Penha? To przełomowa ustawa z 2006 roku chroniąca kobiety przed przemocą domową, nazwana na cześć Marii da Penhy - kobiety, którą mąż próbował dwukrotnie zabić. Ustawa zaostrzała kary dla sprawców, wprowadzała nakazy ochrony dla ofiar, tworzyła specjalne komisariaty dla kobiet i zakazała bagatelizowania przemocy domowej. To jedna z najważniejszych ustaw w historii praw kobiet w Brazylii.
Czy aborcja jest legalna w Brazylii? Nie. Aborcja w Brazylii jest nielegalna z trzema wyjątkami: w przypadku gwałtu, zagrożenia życia matki oraz bezmózgowia płodu. We wszystkich innych przypadkach aborcja jest przestępstwem zagrożonym karą więzienia (1-3 lata). To jedno z najbardziej restrykcyjnych praw w Ameryce Łacińskiej i główny punkt walki współczesnego feminizmu brazylijskiego.
Czym był ruch EleNão w 2018 roku? EleNão (Nie dla niego) to największy ruch feministyczny w historii Brazylii - protesty przeciwko kandydaturze Jaira Bolsonaro na prezydenta w 2018 roku. 29 września 2018 na ulice wyszło 1-2 mln osób w 114 miastach. Kobiety protestowały przeciwko mizoginistycznym wypowiedziom Bolsonaro i jego konserwatywnej retoryce. Mimo, że Bolsonaro wygrał wybory, ruch pokazał ogromną siłę i zorganizowanie brazylijskich kobiet.
Kim była pierwsza kobieta-prezydent Brazylii? Dilma Rousseff - ekonomistka i była partyzantka walcząca z dyktaturą wojskową (w latach 70. była więziona i torturowana). Została wybrana na prezydenta w 2010 roku i sprawowała urząd do 2016, kiedy została usunięta w kontrowersyjnym procesie impeachmentu. Była pierwszą i jak dotąd jedyną kobietą na stanowisku prezydenta Brazylii.
Ile kobiet zasiada w brazylijskim parlamencie? Około 18 procent w izbie niższej (Câmara dos Deputados) i 16 procent w Senacie według wyborów z 2022 roku. To jeden z najniższych wskaźników w Ameryce Łacińskiej - dla porównania Meksyk ma około 50 procent kobiet w parlamencie, Argentyna 45 procent, a nawet Polska 29 procent. Brazylijski feminizm walczy o zwiększenie reprezentacji politycznej kobiet.
Dlaczego czarnoskóre kobiety są szczególnie ważne dla brazylijskiego feminizmu? Czarnoskóre kobiety (mulheres negras) w Brazylii doświadczają podwójnej dyskryminacji - ze względu na płeć i rasę. Są najbiedniejsze, najbardziej narażone na przemoc (70 procent ofiar femicydów to czarnoskóre kobiety), zarabiają najmniej i mają najgorszy dostęp do opieki zdrowotnej. Feministki jak Lélia González i Djamila Ribeiro pokazały, że feminizm musi uwzględniać kwestie rasowe - stąd koncepcja feminizmu intersectional (przecinającego się).
Jak wygląda porównanie praw kobiet w Brazylii i Polsce? Obie kraje mają podobne wyzwania - bardzo restrykcyjne prawo aborcyjne, silny wpływ konserwatyzmu religijnego (Kościół katolicki w Polsce, ewangelikanie w Brazylii) i walki o prawa reprodukcyjne. Polska ma lepszą reprezentację kobiet w parlamencie (29 vs 18 procent) i dłuższe urlopy macierzyńskie. Brazylia ma lepsze prawne mechanizmy ochrony przed przemocą (Lei Maria da Penha), choć problem przemocy jest tam znacznie większy w skali.
Ten artykuł został zaktualizowany w 2025 roku i przedstawia kompleksową historię feminizmu w Brazylii - od walki o prawo głosu w latach 20. XX wieku przez opór wobec dyktatury wojskowej, aż po masowe protesty ruchu EleNão i współczesne wyzwania brazylijskich kobiet.